ΧΙΟΣ :
Σύντομη ερευνητική μελέτη
ΑΘΗΝΑ 2018

ΣΥΝΤΟΜΟ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ανταποκρινομένη, μετά βαθυτάτου σεβασμού, εις την τιμητικήν δι’ εμέ πρόσκλησιν του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Κύπρου, κ.κ. Χρυσοστόμου Β΄, αποστέλλω σύντομον ερευνητικήν μελέτην αφορώσα εις την σχέσιν των Ελληνιστών και επιστημόνων όλου του κόσμου, αναφορικά με την ζωήν και το έργον των Τριών Ιεραρχών, Βασιλείου του Μεγάλου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου, από επιστημονικής πλευράς.

Το επιστημονικό αυτό εγχείρημα από πρώτης όψεως υπήρξε δύσκολο, αφού ο χρόνος διεξαγωγής της επιστημονικής έρευνας υπήρξεν σύντομος, αλλά και οι συνθήκες αρκετά αντίξοες.
Οι προσπάθειες ευοδώθηκαν χάριν της παροχής πολυτίμων στοιχείων από διακεκριμένους Έλληνιστάς, Ακαδημαϊκούς, Καθηγητάς Πανεπιστημίων, διδάκτορες, ερευνητάς και συναδέλφους της Euroclassica (= Όμιλος Ευρωπαϊκών Εταιρειών Καθηγητών Κλασικών Γλωσσών και Πολιτισμών) και άλλων ειδικών Καθηγητών Πατρολογίας.
Εις όλους τους παραπάνω επιστήμονες που συνέβαλαν καθ’ οιονδήποτε τρόπον εις την ευόδωσιν της παρούσης ερευνητικής προσπαθείας, εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου.
Παραδίδοντας την παρούσαν ερευνητικήν σύντομον μελέτην δια δημοσίευσιν εις τον πανηγυρικόν τόμον δια το χρυσούν Ιωβηλαίον του περιοδικού «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ», έχω συνείδησιν ότι δεν παραδίδω έργον τέλειον, αν λάβομε μάλιστα υπ’ όψιν και την βραχύτητα χρόνου και σπουδήν δια την εκπόνησίν της.

(Υπό της Δρ. Φιλ. Ιστορίας Μαρίας – Ελευθερίας Γ. Γιατράκου)

Το θέμα που ανέλαβα να πραγματευτώ, όχι εύκολο. Το ετόλμησα επικαλουμένη τον φωτισμόν του Παναγίου Πνεύματος: «παρέστω μοι το Πνεύμα και διδότω λόγον» (ΡΕ 36,436) κατά τον Γρηγόριον τον Ναζιανζηνόν εις τον Λόγον του εις την Πεντηκοστήν.
Όσα επιγραμματικά θα αποδώσω, ίσως έχουν γνωσιολογικήν υφήν, περισσότερο ενημερωτικό χαρακτήρα για το πώς οι Ευρωπαίοι επιστήμονες και όλου του κόσμου, και γιατί όχι, οι λόγιοι γενικότερα και ερευνητές και επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων, αφού εξάλλου, οι Τρεις Ιεράρχες υπήρξαν Πανεπιστήμονες, πως βλέπουν, τιμούν, ερευνούν, μελετούν, διδάσκουν τους Τρεις Πατέρες και Διδασκάλους της Οικουμένης.
Η ενασχόληση με τους Πατέρες της Εκκλησίας δεν είναι έργο μόνο των ειδικών της Πατρολογίας. Αν λάβει κανείς υπόψη ότι και οι Τρεις Ιεράρχες είχαν σπουδάσει την ελληνική φιλολογία και γλώσσα (ρητορική, γραμματική, φιλοσοφία, διαλεκτική, ο Μέγας Βασίλειος, ειδικός και της αστρονομίας, γεωμετρίας, ιατρικής, επίσης ο Γρηγόριος έκανε λαμπρές σπουδές φιλολογίας, ρητορικής και μάλιστα κατ’ απαίτηση των φοιτητικών Συλλόγων, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ο Γρηγόριος υπήρξεν ο κλασικός τύπος λογίου, που πέρασε όλη του τη ζωή διαλογιζόμενος, ομιλών, γράφων. Είχε μελετήσει επισταμένως το πλείστον μέρος της κλασικής ελληνικής λογοτεχνίας. Ήταν ο φιλόλογος ή καλύτερα ο φιλόσοφος της γλώσσας. Έγραψε σε ελληνική γλώσσα από της ομηρικής μέχρι της υψηλής γραφομένης των χρόνων του, με εμφανείς τάσεις αττικισμού και κατέστη ο λογοτεχνικώτερος των Πατέρων της Εκκλησίας και καλλιέργησε την ομιλητική, την επιστολογραφία, την ποίηση.
Ισοϋψής και ισοστάσιος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, με έγκριτες κλασικές σπουδές, ρητορική, φιλοσοφία, νομική. Γι’ αυτόν τον λόγο, ιδιαιτέρως οι Ελληνιστές και λόγιοι, εντρυφούν στο έργο των Τριών Ιεραρχών, τους ερευνούν, τους διδάσκουν, αντλούν στοιχεία από το ανεξάντλητο πνευματικό τους χρυσωρυχείο και συνθέτουν τις δικές τους μελέτες και διατριβές.
Για να επιτευχθεί το ζητούμενο, άρχισε μια σύντομη διερεύνηση και επικοινωνία με τους διακεκριμένους Ελληνιστές της Ευρώπης και της Αμερικής. Τους ευχαριστώ από τη θέση αυτή για την ολοπρόθυμη ανταπόκριση, που μαρτυρεί ότι οι Τρεις Ιεράρχες είναι πνευματικοί ταγοί της ανθρωπότητας, της Οικουμένης, γι’ αυτό και δεν έγιναν ποτέ παρελθόν, αλλά αποτελούν αιώνιο παρόν και η ζωή και το έργο τους θα αποτελεί την ευγενέστερη πρόκληση για τους μελετητές τους, όλων των εποχών.
Ξεκινώ από ένα τυχαίο περιστατικό. Το 1983 πρωτοπήγα στη Φινλανδία, σ’ ένα επιστημονικό σεμινάριο. Με πλησίασε κάποια συνάδελφος Φινλανδή και με παρακάλεσε να επικοινωνήσω με μία ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Turku της Φινλανδίας, η οποία ερευνούσε τη ζωή και το έργο του ιερού Χρυσοστόμου. Κατείχε άριστα τα ελληνικά, εξάλλου δίδασκε στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου, που η κατάκτηση της ελληνικής γραμματείας και γλώσσας θεωρείται σπουδαίο και απαραίτητο εφόδιο.  Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο, Ιωάννη Χρυσόστομο. Πληροφορήθηκα, επίσης, ότι το έργο των Πατέρων και των Τριών Ιεραρχών ερευνούν λόγιοι από όλον τον κόσμο και μελετούν στις δύο ορθόδοξες Μονές της Φινλανδίας, του Valamo (ανδρική Μονή με 12 μοναχούς και τον Ηγούμενο 13) και της Lintula (Ορθόδοξη Μονή με 12 μοναχές και την Ηγουμένη 13). Και στις δύο Μονές υπάρχει Κέντρο βυζαντινών ερευνών. Σε όλα τα Πανεπιστήμια Φινλανδίας, ιδιαιτέρως στα Πανεπιστήμια του Helsinki Joensnuu, που υπάρχουν τμήματα Βυζαντινών Σπουδών, σπουδάζουν τους Τρεις Ιεράρχες και διδάσκουν Θρησκευτικά. Όταν υπάρχουν τρεις ορθόδοξοι μαθητές στην τάξη στα σχολεία πληρώνει το κράτος  Ορθόδοξο Θεολόγο για να τους διδάξει την Ορθόδοξη θρησκεία.
Δεύτερη εμπειρία. Ζήτησα προ ετών από την Εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων να μου στείλουν από τα αρχεία της σε microfilms κάποια πατριαρχικά σιγίλλια που περιέχονταν σε ελληνικούς κώδικες.(704-708 Parisinus). Μου έστειλαν τον Κώδικα, ο οποίος περιείχε, συν τοις άλλοις, «Gregorii Narianzeni carmina de variis argumentis», ποιήματα Γρηγορίου και Ναζιανζηνού πάνω σε διάφορα θέματα.
Τρίτη αφορμή  μου δόθηκε όταν ερευνούσα τα διάφορα Αρχεία της Βενετίας για την εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής. Εκεί, συνάντησα Κώδικες που περιείχαν τα έργα των Τριών Ιεραρχών και έναν πλούτο από αυτούς στην Μαρκιανή Βιβλιοθήκη (Marciana Biblioteca). Πλήθος ερευνητών από όλη τη γη, μελετούν τους κώδικες αυτούς καθώς και εκείνους που φυλάσσονται στο Museo Civico Correr και στη Βιβλιοθήκη Querini Stampalia της Βενετίας. Την Βιβλιοθήκη αυτή ίδρυσε ένας Έλληνας από την Αστυπάλαια (κατά παραφθοράν Stampalia).
Πώς βρέθηκαν τόσοι Κώδικες και χειρόγραφα των Τριών Ιεραρχών και Πατέρων της Εκκλησίας μας στη Βενετία, η οποία θεωρείται «Venezia quasi altenum Byzantinum», η  Βενετία ως ένα άλλο Βυζάντιο, κυρίως στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη;
Ασφαλώς, όλοι θα έχουμε ακούσει για τον Βησσαρίωνα[1], εκπατρισθέντα Έλληνα λόγιο και θεολόγο στην Ιταλία, Καρδινάλιο (1439) και Λατίνο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως έως το 1463.
Είναι ο φιλενωτικός Καρδινάλιος Βησσαρίων, γεννημένος στην Τραπεζούντα 1399/1400, που πέθανε στη Ραβέννα 18 Νοεμβρίου 1472. Μορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη και στο Μυστρά. Ακολούθησε τον μοναχισμό και τα διάφορα στάδια της ιεροσύνης, έγινε ηγούμενος στη Μονή Αγ. Βασιλείου στην Κωνσταντινούπολη. Χειροτονήθηκε το 1437 Μητροπολίτης Νικαίας και παρακολούθησε τη σύνοδο Φεράρας – Φλωρεντίας ως αρχηγός των φιλενωτικών. Μετεστράφη στον Καθολικισμό, έγινε Καρδινάλιος και υπήρξεν πολυγραφώτατος. Υπήρξεν συλλέκτης χειρογράφων. Στη Ρώμη διηύθυνε Ακαδημία και φρόντισε να γίνονται μεταφράσεις των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Κληροδότησε τα χειρόγραφα και τους Κώδικες που συνέλεξε στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας[2] και φυσικά κληροδότησε σε χειρόγραφα και κώδικες έργα των Τριών Ιεραρχών, Πλάτωνος και Αριστοτέλους, τα οποία μελετούν τώρα ερευνητές από όλον τον κόσμο.
Μελετούν τους τρεις Ιεράρχες σε πολλά Πανεπιστήμια και ερευνητικά πανεπιστημιακά Κέντρα της Ιταλίας, όπως είναι το μοναστήρια Κρυπτοφέρης (Grottaferata) στην περιοχή του Τουσκούλου, που ιδρύθηκε από τον όσιο Νείλο, διαπρεπέστερο από τους εν Ιταλία Έλληνες μοναχούς. Η μονή Κρυπτοφέρης ακμάζει σήμερα ως Κέντρον Βυζαντινών Σπουδών, Μουσικολογίας και Κωδικολογίας, και εκεί μελετάται και το έργο των Τριών Ιεραρχών[3].
Η πρώτη πανεπιστημιακή έδρα Βυζαντινής Φιλολογίας για τη σπουδή, έρευνα, μελέτη της βυζαντινής γραμματείας, των Πατέρων της Εκκλησίας και των Τριών Ιεραρχών ιδρύθηκε το 1892 στο Μόναχο, υπό της βαυαρικής Κυβερνήσεως[4]. 
Πολλά, εξάλλου, οφείλουμε στον Καθηγητή και λόγιο Γερμανό Βυζαντινολόγο, Καρλ Κρουμπάχερ για τη συγγραφή της τρίτομης «Ιστορίας της Βυζαντινής Λογοτεχνίας», στην οποία μελετώνται ιδιαιτέρως οι Τρεις Ιεράρχες και τα έργα τους. Για την ορθή εκτίμηση του Κρουμπάχερ όσον αφορά τον βυζαντινό και σύγχρονο ελληνισμό, θα άξιζε να του «επιψηφίσουμε σίτισιν εις το Πρυτανείον της ευγνωμοσύνης μας», όπως έγραψεν χαρακτηριστικά ο Σπυρίδων Λάμπρος[5].
Η προσφορά του Κρουμπάχερ με το διεθνούς κύρους επιστημονικό περιοδικό, «Byzantinische Zeitschrift» με φροντιστήριον από όπου εξεπήδησαν Βυζαντινολόγοι και Πατρολόγοι, με συγγράμματα και μελέτες, κατέστη ο σπουδαιότερος οδηγός για τις βυζαντινές «σπουδές». Το έργο των Τριών Ιεραρχών και η ζωή τους ερευνώνται και διδάσκονται στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, στο Πανεπιστήμιον του Birmingham, με Διευθυντή του Τμήματος Βυζαντινών Σπουδών, τον Καθηγητή κ. Anthony Bryer, Φιλέλληνα και στο King. College επίσης του Πανεπιστημίου του Λονδίνου.
Ιδιαιτέρως, αξίζει να αναφέρουμε ότι το 1991 εξεδόθη υπό του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης το τρίτομο Λεξικό “Byzantium’’, στο οποίο γίνεται εκτενής αναφορά στη βιοεργογραφία των Τριών Ιεραρχών.
Η συγκέντρωση υλικού ξεκίνησε από το “Dumbarton Oaks Papers’’, το μεγαλύτερο Κέντρο Βυζαντινών Σπουδών στην Αμερική, στο οποίο υπήρξε Διευθύντρια και η εκδημήσασα Ελληνίδα Ακαδημαϊκός, Αγγελική Λαΐου. Συνεργάσθηκε για την εκπόνησή του με πλειάδα επιστημόνων, Βυζαντινολόγων, Πατρολόγων και Ελληνιστών, διακεκριμένων. Μεταξύ των διακεκριμένων επιστημόνων που συνέβαλαν στην ολοκλήρωση του Λεξικού αξίζει να αναφέρουμε τον Άγγλο Καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας και Ακαδημαϊκό Robert Browning, Φιλέλληνα, υπεραμύντορα της επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνος, ο οποίος ιδιαιτέρως ασχολήθηκε με την Ρητορική, Φιλολογία και Παιδεία των Πατέρων στο Λεξικό «Byzantium», καθώς επίσης τον διαπρεπή λόγιο Cyril Mango, τον Ihor Sěvcěnko κ.α.
Αξίζει να υπογραμμισθεί ότι κάθε τέσσερα χρόνια λαμβάνει χώρα στο Πανεπιστήμιον της Οξφόρδης Πατρολογικό Συνέδριο και ένα μέρος των ανακοινώσεων αναφέρεται στους Καππαδόκες Πατέρες και ιδιαίτερα στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο[6].
Ενδεικτικώς, αναφέρουμε μερικές ανακοινώσεις διακεκριμένων λογίων από ορισμένα τα συνέδρια αυτού του είδους, που έχουν σχέση με τους Ελληνιστές και το φιλολογικό έργο των Τριών Ιεραρχών.
Καθηγητής Οξφόρδης, D.A. Sykes, Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ως Διδακτικός Ποιητής (Gregory Nazianzenus as Didactic Poet).
E. Amand de Mendieta «Η προετοιμασία και σύνθεση των εννέα ομιλιών στην Εξαήμερο του Βασιλείου Καισαρείας. Το πρόβλημα των αμέσων φιλολογικών πηγών[7].
Leukadia Malunowicz, Το πρόβλημα της φιλίας, στους Βασίλειο, Γρηγόριο Ναζιανζηνό και Ιωάννη Χρυσόστομο[8].
G.J.M.Bartelink, Καθηγητού του Πανεπιστημίου του Nijmegen Ολλανδίας, Η παρρησία στα κείμενα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου[9].
Elie O. Moutsoulas, Ποίημα ΙΙ, 2, 3 του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού[10].
Καθηγητής D.A. Sykes, Πανεπιστημίου Οξφόρδης, Στοχασμοί πάνω σε ποιήματα του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, που απευθύνονται σε άλλους[11].
Bernard B.R. Coulie, Καθηγητού του Πανεπιστημίου της Louvain, έκδοση κειμένων Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και έρευνες πάνω σ’ αυτά[12].
D.A. Sykes, Καθηγητού στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός. Ο ποιητής της ηθικής ζωής[13]. 
Prof. David G. Aunker, Λιβάνιος και Ιωάννης Χρυσόστομος: Νέες σκέψεις πάνω σ’ ένα παλιό πρόβλημα[14].
Καθηγητής Πανεπιστημίου Οξφόρδης, Οι Συριακές και Αρμενικές Ερμηνείες για την εξαήμερο του Μεγάλου Βασιλείου της Καισαρείας[15].
Καθηγήτρια Anna M. Nilson, του Πανεπιστημίου του Birmingham, «Κένταυροι και Σύγκρισις» στον Γρηγόριο Ναζιανζηνό[16].
 Στην Αγγλία οι Τρεις Ιεράρχες εορτάζονται στις 27 Ιανουαρίου σε διαφορετικές ημερομηνίες: 14 Ιουνίου, 9 Μαΐου και ο Καθηγητής Κλασικών Σπουδών κ. John Thorley, Κοσμήτορας στο Πανεπιστήμιο του Lancaster, μας πληροφορεί ότι τα κείμενα των Τριών Ιεραρχών διδάσκονται σε κάποια τμήματα κλασικών σπουδών Αγγλικών Πανεπιστημίων.
Προσπαθήσαμε να συγκεντρώσουμε πληροφορίες επίσης από χώρες της Κεντρικής, Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης. Γεγονός είναι ότι η συγκεντρωθείσα βιβλιογραφία για τους Τρεις Ιεράρχες ομοιάζει με χιονοστιβάδα που διαρκώς ογκούται καθώς κυλινδούται στη ροή του χρόνου.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον επιδεικνύει η Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του King. College, Judith Herrin, για τους Τρεις Ιεράρχες.
Οι λόγιοι της Γαλλίας ερευνούν τη ζωή και το έργο των Τριών Ιεραρχών, ιδιαιτέρως μάλιστα, ασχολούνται με το έργο του Αγίου Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. Ιδιαίτερα οι ερευνητές στη Γαλλία ασχολούνται με το έργο των Τριών Ιεραρχών στο περίφημο σεμινάριο του Αγίου Σεργίου στη Γαλλία. Ζωηρό επιστημονικό ενδιαφέρον για τη μελέτη της ζωής και του έργου των Τριών Ιεραρχών επιδεικνύουν οι Γερμανοί Ελληνιστές. Ιδιαιτέρως, ο Καθηγητής Dr. Comelius Mayer του Πανεπιστημίου του Würzburg, ο οποίος ασχολείται παράλληλα με την εκπόνηση του λεξικού του Ιερού Αυγουστίνου.
Επίσης, ο Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Münster, Dr. Mistian Pietsh και η Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, Therese Fuhrer.
Πληροφορίες για τη θέση των Τριών Ιεραρχών στο χώρο της Παιδείας της Γερμανίας, παρεχώρησε ευγενώς ο Καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και πρώην Πρόεδρος της Euroclassica,  Prof. Dr. Hans Joachim Glücklich.
Μας πληροφόρησε ότι στα εκπαιδευτικά προγράμματα Γερμανίας – Rheinland – Pfalz το πρόγραμμα διδασκαλίας των ελληνικών, περιλαμβάνει τρεις κατηγορίες με τα εξής θέματα:
1. Μύθος
2. Λόγος
3. Βίος
Στη θεματική «Βίος», με συγγραφείς και έργα για την ηλικία των 13 ετών, διδάσκεται το έργο του Μ. Βασιλείου «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων».
Συνιστάται να συμπεριληφθεί σε ένα διαπειθαρχικό, διαφρονηματιστικό πρόγραμμα. Η έκδοση που χρησιμοποιείται στη Γερμανία, περιέχει τη ζωή του Μεγάλου Βασιλείου, έχει επίσης, ως θέμα προς ποίους απευθύνεται η επιστολή του, τους σκοπούς του έργου αυτού κ.ά. Όλη αυτή η εργασία αποτελείται από 25 σελίδες και η έκδοση είναι γερμανική.
Ας σημειωθεί, ότι θέλουν οι Γερμανοί να συσχετίσουν το έργο αυτό του Μεγάλου Βασιλείου προς τα Λατινικά κείμενα του Ιερού Αυγουστίνου, την Κοινωνιολογία, την Εκπαίδευση (αρχές της εκπαίδευσης, έργα του Rousseau στη Γαλλική, Montessori στην Ιταλική, A.S. Neill στην Αγγλική και Humboldt στη Γερμανική), για να συγκρίνουν.
Ας σημειωθεί ότι με το κείμενο της επιστολής του Μεγάλου Βασιλείου  που διδάσκονται και οι μαθητές της Γερμανίας, χαράσσεται η μέση και ορθή οδός μεταξύ της υπερεκτιμήσεως της θύραθεν παιδείας και της απορρίψεως αυτής[17].  Ο Μέγας Βασίλειος θεωρεί την κλασική παιδεία ως προθάλαμον εις την αληθή σοφίαν, δηλαδή την ευαγγελικήν αλήθειαν. Θεωρείται ότι το έργον αυτό έχει γνωρίσει την μεγαλύτερη κυκλοφορία από οιονδήποτε άλλο πατερικό έργο. Ο Μέγας Πατήρ ομιλεί με πολλή απλότητα και καλοσύνη, με οικειότητα που θραύει το φράγμα που χωρίζει τις δύο γενεές.
Οι περισσότεροι ειδικοί πιστεύουν ότι το παραπάνω έργον εγράφη προς νέους που ήδη φοιτούσαν σε εθνικές σχολές, ασχέτως αν ήταν ανεψιός του Μεγάλου Πατρός ο παραλήπτης ή όχι. Ο αείμνηστος Καθηγητής και Ακαδημαϊκός Κ. Μπόνης με ανακοίνωσή του στο Ζ΄ Πατρολογικό Συνέδριο της Οξφόρδης δεν δέχθηκε ότι το έργον εστάλη υπό του Μ. Βασιλείου προς ανιψιούς του που φοιτούσαν σε εθνικές σχολές. Ισχυρίσθηκε ότι υπήρξε ομιλία που εκφωνήθηκε ενώπιον ακροατηρίου νέων που είχαν πρόθεση να ιερωθούν και να επιδοθούν στην «σώζουσαν άσκησιν», γνώμη με την οποίαν συμφωνεί και ο J. Gribomont[18].
Ο Gribomont πιστεύει ότι η επιστολή αυτή του Μ. Βασιλείου «Προς τους νέους …», αποτελεί κατ’ ουσίαν «Απολογίαν υπέρ της χριστιανικής ασκήσεως με την ευρύτερη έννοια επί τη βάσει παραδειγμάτων από την αρχαίαν ελληνικήν Φιλοσοφίαν και Γραμματείαν»[19].
Ενδιαφέρον για τους Τρεις Ιεράρχες δείχνουν οι λόγιοι Ελληνιστές των Σκοπίων, οι οποίοι τιμούν τη μνήμη τους στις 12 Φεβρουαρίου με λειτουργία σε κάθε εκκλησία, ακολουθώντας τη γραμμή του Βυζαντίου. Πληροφορίες σχετικές έδωσε η Καθηγήτρια κλασικών σπουδών του Πανεπιστημίου Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, Veena Dimovska.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μελέτη της ζωής και του έργου των Τριών Ιεραρχών επιδεικνύουν επίσης οι λόγιοι της Ελβετίας, κυρίως στα Πανεπιστήμια του Fribourg και στα Πανεπιστήμια του Neuchâtel και της Βέρνης. Στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας υπήρχε για πολλά χρόνια ειδικός Καθηγητής, ο Benhard Wyss, ο οποίος ησχολείτο ιδιαιτέρως με τον Γρηγόριον τον Ναζιανζηνόν, αλλά με το θάνατό του ατόνησε η προσπάθεια αυτή.
Στα Πανεπιστημιακά τμήματα Θεολογίας της Ελβετίας διδάσκονταν τους Τρεις Ιεράρχες, καθώς επίσης στα σεμινάρια Λουκέρνης (Lucerne), Coire, Fribourg για τους μέλλοντες ιερείς. Επίσης, διδάσκουν σχετικά με τους Τρεις Καππαδόκες Αγίους στη Θεολογική Σχολή του Einsiedelon. Ιδιαιτέρως ασχολούνται οι λόγιοι στην Ελβετία με την ποίηση του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, όπως συμβαίνει με τον Καθηγητή Bernhard Wyss. Πρόσθετες πληροφορίες για την παρουσία των Τριών Ιεραρχών στην Ελβετία, έδωσε ο Καθηγητής P. Aloiskurman.
Ενδιαφέρουσα ανακοίνωση σχετικά με τους Τρεις Ιεράρχες έκανε πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης ο αρμόδιος Καθηγητής, σχετικά με ένα τμήμα ομιλίας του Μεγάλου Βασιλείου που βρέθηκε σε ένα κομμάτι παπύρου. Προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε την ομιλία προσφύγαμε στη μελέτη του E.G. Turner, «Ελληνικοί Πάπυροι»[20] και εντοπίσαμε μία πληροφορία κατά την οποία η περγαμηνή σαφώς εθεωρείτο ανώτερη από τον πάπυρο. Το 376 οι συνάδελφοι του Μεγάλου Βασιλείου θεώρησαν ότι δεν ήταν σωστό να στείλει σε κάποιον άλλο επίσκοπο ένα αντίγραφο του έργου του για το Άγιο Πνεύμα γραμμένο σε παπύρινο κύλινδρο «εν χάρτη». Ο Επίσκοπος, υποστήριζαν, είχε δώσει εντολή να γραφεί το κείμενο σε περγαμηνό κώδικα «εν σωματείω»[21]. Η επιστολή αυτή του Μεγάλου Βασιλείου ήταν πιθανώς η υπ’ αριθμ. 231, προς τον Αμφιλόχιο, Επίσκοπο Ικονίου. Το ότι ο Μέγας Βασίλειος έγραφε σε πάπυρο, μαρτυρεί την πτωχείαν του, αφού η περγαμηνή κόστιζε πολύ, ήταν γραφική ύλη πολυτελείας, θα λέγαμε, όμως για να τιμήσει τον Επίσκοπο Ικονίου έδωσε εντολή να γραφεί σε περγαμηνή.
Οι ειδικοί επιστήμονες της Παπυρολογίας, Παλαιογραφίας, Μικροτεχνίας, ασχολούνται με τους παπύρους και τις περγαμηνές που περιέχουν έργα των Τριών Ιεραρχών και απεικονίσεις τους σ’ αυτά, π.χ. στον Παρισινό Κώδικα gr. 510, γραμμένο γύρω στα 880, ο Μέγας Βασίλειος και ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός εμφανίζονται να γράφουν σε ένα ανοιχτό χειρόγραφο, στηριγμένο πάνω σε επίχρυσο αναλόγιο[22]. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Μέγας Βασίλειος, οι Τρεις Ιεράρχες, γενικώς, φρόντιζαν για την ευπρεπή παρουσία των χειρογράφων τους.
Γι’ αυτό, ο Μέγας Βασίλειος σε παραινέσεις προς τον αντιγραφέα του συνιστά να γράφει ίσια κι όχι πλάγια, «ώσπερ τον παρ’ Αισώπου καρκίνον, αλλά να φροντίζει για την κομψότητα και την αρμονία των γραμμάτων και να προσέχει πολύ τη στίξη[23].
Ιδιαιτέρως ασχολούνται με τους Τρεις Ιεράρχες οι Καθηγητές του διάσημου Πανεπιστημίου της Leuven, Βελγίου. Εντύπωση μου έκανε, όταν προσεκλήθην να δώσω μία σειρά μαθημάτων στο Τμήμα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Leuven. Μεταξύ των διακεκριμένων Ελληνιστών παρακολουθούσε και κάποιος που έκανε πολυετείς έρευνες πάνω στους Τρεις Ιεράρχες.
Είναι φημισμένο το Κέντρο Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Leuven, το οποίο είναι ένα από τα πρώτα δέκα στον κόσμο και το οποίο οργάνωσε σχετικό συνέδριο στις 15 – 16 Δεκεμβρίου του 2008. Το Πανεπιστήμιο της Leuven ασχολείται ιδιαιτέρως με τη ζωή και το έργο του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και οι πληροφορίες μας είναι πλούσιες και ενδιαφέρουσες για το σπουδαίο επιστημονικό του έργο.
Πληροφορίες για το μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα σχετικά με τον Γρηγόριο το Ναζιανζηνό στη Leuven, μας έδωσε ευγενώς ο Διευθυντής του Τμήματος Ελληνικών Σπουδών, σπουδαίος Φιλέλληνας, Καθηγητής Alfons Wouters και η Ελβετίδα Ελληνίστρια, κ. Christine Haller, στην οποία οφείλω πολλά για τη γενικότερη συγκέντρωση του σχετικού υλικού. Στο Πανεπιστήμιο της Leuven εδρεύει το Κέντρο για τη μελέτη και έρευνα της Ανατολικής Εκκλησίας στη Δύση. Εκεί υπάρχει ένα μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα, με διεθνή συνεργασία σχετικά με τον Γρηγόριο το Ναζιανζηνό. Ο Καθηγητής Alfons Wouters μας ενημέρωσε ότι σ’ αυτό το πρόγραμμα εργάζεται και η νεότερη συνεργάτης του, Caroline Macé και βεβαίως το Πανεπιστήμιο της Leuven συνεργάζεται με το αδελφό του Πανεπιστήμιο Leuven- la-Neuve, για τον ίδιο σκοπό. Ευγενώς μας παραχωρήθηκε από τους λογίους Καθηγητές το πρόγραμμα του Ειδικού Ερευνητικού Τμήματος για τον Γρηγόριο το Ναζιανζηνό.
Κατ’ αρχήν παρουσιάζονται οι αντικειμενικοί του στόχοι. Στην παρουσίαση του προγράμματος αναφέρεται από τους ειδικούς και υπογραμμίζεται η σημασία του έργου του Ναζιανζηνού, η οποία καταδεικνύεται από τον υψηλό αριθμό των διασωθέντων χειρογράφων στα Ελληνικά και σε χειρόγραφα με μεταφράσεις ανατολικών γλωσσών.
Υπογραμμίζεται επίσης, ο πλούτος των παραθεμάτων και σχολίων που σημειώθηκαν από μεταγενέστερους συγγραφείς σε οποιοδήποτε έθνος και αν ανήκουν. Τονίζεται ακόμη και ο πλούτος των εικονογραφικών παραστάσεων. Δεν υπάρχει όπως σημειώνεται, καμία κριτική έκδοση αυτών των κειμένων ούτε στην ελληνική, ούτε στις ανατολικές γλώσσες. Ούτε εξάλλου έχει μελετηθεί ακόμη η επιρροή του Γρηγορίου στους πολιτισμούς της χριστιανικής Ανατολής. Για να επιτύχει έναν τέτοιο αντικειμενικό στόχο το πρόγραμμα απαιτείται διαπειθαρχική / συντονισμένη ομάδα ειδικών, ικανών να:
•     ερευνήσουν τα χειρόγραφα και να εκδώσουν τα κείμενα σε όλες τις σχετικές γλώσσες.
•     να αναλύσουν τη γλώσσα αυτών των κειμένων και τις τεχνικές της μετάφρασης που υπαινίσσονται, δημιουργώντας τα κατάλληλα λεξικογραφικά εργαλεία που προϋποθέτουν τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή.
•     να εξετάσουν την ασυνήθη πρόοδο αφομοίωσης και εκπολιτισμού που προϋποθέτουν τα έργα του Ναζιανζηνού μεταξύ όλων των χριστιανικών εκκλησιών της Ανατολής.
•     να συγκρίνουν τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται με τα συμπεράσματα, τα οποία θα μπορούσαν να εξαχθούν από τη σπουδή των εικονογραφιών που συνοδεύουν τα κείμενα σε κάθε μία από τις μεταφράσεις τους.
Οι αντικειμενικοί στόχοι του τρέχοντος προγράμματος είναι να αναπτυχθεί σε διάφορα πεδία: κειμενική ιστορία, έκδοση και μελέτη της γλώσσας, ύπαρξη σχολίων, μεταφράσεων, κυκλοφορία των κειμένων και των ιδεών, εικονογραφία. Συγχρόνως, οι αντικειμενικοί στόχοι του προγράμματος περιλαμβάνουν τη δημιουργία των τεχνικών εργαλείων απαραιτήτων για την επίτευξη αυτών των στόχων, τη διαφύλαξη της ειδικής βιβλιοθήκης φιλμ και τη δημιουργία ψηφιακών λεξικολογικών εργαλείων.
Από την αρχή που το πρόγραμμα αφιερώθηκε στο Γρηγόριο το Ναζιανζηνό έχουν γίνει για το Ίδρυμα Ανατολικών Σπουδών, συλλογές και microfilms και φωτογραφίες ελληνικών και ανατολικών χειρογράφων των λόγων του Γρηγορίου.
Στην τρέχουσα περίπτωση, οι συλλογές περιλαμβάνουν 260.000 φωτογραφίες ελληνικών χειρογράφων και 50.000 φωτογραφίες ανατολικών.
Επιπλέον, μία συστηματική μελέτη των κειμένων και των σχετικών γλωσσών προσαρμοσμένη σε ένα σώμα που φθάνει περίπου το μισό εκατομμύριο λέξεων (όσον αφορά τη γλώσσα), απαιτεί ακριβή και περιεκτικά εργαλεία. Το πρόγραμμα κινήθηκε προς αυτήν την κατεύθυνση τα τελευταία δέκα χρόνια.
Η συνεργασία με το CETEDOC (Διευθυντής, Καθηγητής P. Tombeur), έχει καταστήσει δυνατή τη δημιουργία ενός ευρετηρίου ψηφιακού και με λήμματα από το ελληνικό κείμενο όλων των έργων του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού. Το Αρμενιακό ευρετήριο αποτελεί θέμα συνεργασίας με το Πανεπιστήμιο του Leiden. Όμοια εργαλεία πρέπει να χρησιμοποιηθούν το ένα κατόπιν του άλλου, καθώς εμφανίζονται εκδόσεις από άλλες γλώσσες, και αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν πολυγλωσσικά εργαλεία, ένα εν μέρει Ελληνοαρμενικό ευρετήριο προετοιμάζεται ήδη, ένα διαδίκτυο σχηματίσθηκε για να δημιουργήσει ένα διεθνές πρόγραμμα για την κριτική έκδοση των εργασιών του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού.
Για περισσότερο από δέκα χρόνια, η αρχική ομάδα επιστημόνων συνεργάζεται με Γερμανούς, Αυστριακούς, Βρεττανούς, Γεωργιανούς, Έλληνες και Ολλανδούς συνεργάτες. Ιδιαιτέρως οι Αυστριακοί ασχολούνται με τους Τρεις Ιεράρχες. Στενή επίσης συνεργασία υπάρχει με συνεργάτες στις Ηνωμένες Πολιτείες, Γαλλία, Ιταλία, Λίβανο κλπ. Το Κέντρο Σπουδών του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού, αναγνωρίσθηκε από το 1980 από το UCL[24] και συντονίζει την εργασία διαφόρων ομάδων και βεβαιώνει τη δημοσίευση σε δύο συλλογές, που δημιουργήθηκαν ειδικά για το σκοπό αυτό. Το Corpus Nazianzenum (το Ναζιανζήνειο Σώμα), με Διευθυντές τους Καθηγητές B. Coulie, J. Mossay, M. Sichere εντός του Corpus Christianorum.
Σειρά Ελληνική (Trunhout, Brepols. Εκδόθηκαν 3 τόμοι, ένας τόμος βρίσκεται στο τυπογραφείο) και το Forschungen zu Gregor von Nazianz (Δ/ντές J. Mossay, M. Sicherl), σχηματίζει μέρος του Studien zur Geschichte und Kultur des Altertuns / Paderbom, Munich, Vienna und Zürich, Schöningh. Εκδόθηκαν 12 τόμοι και δύο βρίσκονται το τυπογραφείο).
Πολυάριθμα άρθρα έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα περιοδικά / επιθεωρήσεις, κυρίως στην επιθεώρηση ανατολικών σπουδών, Le Muséon (Δ/ντής Β. Coulie).
Διευθυντές του προγράμματος:
Καθηγητής Bernard Coulie (U.C.L.)
Professor Andrea Schmidt (U.C.L.)
Το Πανεπιστήμιον λοιπόν της Leuven είναι το κατ’ εξοχήν ερευνητικό Κέντρο μελέτης του Γρηγορίου Ναζιανζηνού.
Οφείλω χάριτες στον Ισπανό Ακαδημαϊκό Francisco R. Adrados και στον ειδικό Ισπανό ερευνητή των Πατέρων και ειδικώς των Τριών Ιεραρχών, Καθηγητή Ramon Martinez, του Πανεπιστημίου της Pablona. Και οι δύο έστειλαν σπουδαία βιβλιογραφία με ιδιαίτερη αναφορά στην επιστολή του Μεγάλου Βασιλείου «Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων».
Ο Ακαδημαϊκός κ. Adrados, ο οποίος έχει εντρυφήσει ως κορυφαίος γλωσσολόγος στα κείμενα των Πατέρων και των Τριών Ιεραρχών, στο βιβλίο του, Ιστορία της Ελληνικής γλώσσας από τις απαρχές της ως τις μέρες μας[25], αναφέρει ότι «η γλώσσα των συγγραμμάτων των Πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων διαφέρει μεν της απλουστέρας «κοινής» και ομιλουμένης γλώσσης της Καινής Διαθήκης, τείνουσα, ιδία δια της μεγάλης μορφώσεως των Πατέρων της Εκκλησίας του τετάρτου και του πρώτου ημίσεως του ε΄ αιώνος να εγγίσει το ύψος της αρχαίας αττικής υψηλοτέρας γλώσσης».
Και συμπληρώνει ο Ακαδημαϊκός Κ. Μπόνης, «Οι εν αμέσω επαφή προς το πλήρωμα αυτών τελούντες Πατέρες της Εκκλησίας, εν τω κατηχητικώ και κηρυκτικώ αυτών έργω επιδιώκουσιν χρήσιν απλουστέρας και περισσότερον νοουμένης γλώσσης, ως φερ’ ειπείν ο ιερός Χρυσόστομος».
Λαμπρές εκδόσεις γύρω από τους Τρεις Ιεράρχες στον περίφημο εκδοτικό του Οίκο «Credos», έχει κάνει ο άλλος διαπρεπής Ισπανός Ελληνιστής, Καθηγητής του Πανεπιστημίου της Μαδρίτης, κ. Alfonso Martinez Diez.
Ο ειδικός ερευνητής των Πατέρων και των Τριών Ιεραρχών, Ισπανός έγκριτος Καθηγητής  του Πανεπιστημίου της Pablona, κ. Ramon Martinez, παρεχώρησε όλη την πλουσιωτάτη ισπανική βιβλιογραφία γύρω από το θέμα αυτό.
Η βιβλιογραφία αυτή με ποικιλία θεμάτων γύρω από τους Τρεις Ιεράρχες έχει μεταφραστεί στα Ισπανικά, στα Καταλανικά. Εκτός των μεταφράσεων εκτενής είναι ο ισπανικός βιβλιογραφικός κατάλογος με πλήθος μελετών γύρω από τη ζωή και το έργο των Τριών Ιεραρχών.
Αρκετές είναι οι μεταφράσεις και στην Ισπανία που αναφέρονται στην επιστολή του Μεγάλου Βασιλείου «Προς τους νέους πως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων[26]», όπως και για άλλα θέματα, από όλο το έργο του. Εξίσου πολλές είναι οι μεταφράσεις και οι μελέτες γύρω από τη ζωή και το έργο των δύο άλλων Πατέρων της Εκκλησίας, γεγονός που μαρτυρεί το ιδιαίτερον ενδιαφέρον των Ισπανών για τους Τρεις Ιεράρχες.
Το ενδιαφέρον για τους Τρεις Ιεράρχες επεκτείνεται και στην Πορτογαλία και στη Βραζιλία, σύμφωνα με πληροφορίες που μας παρέθεσεν ο διακεκριμένος Ελληνιστής Καθηγητής και πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου της Coimbra, κ. Francisco de Oliveira. Ας σημειωθεί ότι ο ίδιος παρέσχε πληροφορίες για το ενδιαφέρον που επιδεικνύουν οι Ελληνιστές και στα Πανεπιστήμια της Βραζιλίας, συγχρόνως μάλιστα εκπονούνται διδακτορικές διατριβές πάνω σ’ αυτό το θέμα στις χώρες αυτές, όπως και σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες.
Οι Τρεις Ιεράρχες τιμώνται και στην Ρουμανία, στα πανεπιστημιακά Τμήματα, στις 30 Ιανουαρίου, ως προστάτες της Ορθόδοξης Θεολογίας, όπου μελετώνται και εκπονούνται από ειδικούς ερευνητές διδακτορικές διατριβές. Πληροφορίες μας έδωσε η Florence Bechet, Καθηγήτρια στην Ρουμανία και ο Καθηγητής Octavian Gordon του Πανεπιστημίου του Βουκουρεστίου, ότι δηλαδή οι Τρεις Ιεράρχες θεωρούνται και εκεί προστάτες της Παιδείας.
Κάθε χρόνο το Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου οργανώνει στις 30 Ιανουαρίου μεγάλη εορτή, με Θεία Λειτουργία, διάλεξη για το έργο τουλάχιστον ενός εκ των Τριών Ιεραρχών και μουσική εκτέλεση από τη χορωδία των φοιτητών του Πανεπιστημίου. Κάθε φορά η εκδήλωση τελεί υπό την αιγίδα του Πατριάρχη Ρουμανίας.
Στη μοναστική ζωή, ο Άγιος Βασίλειος, ο Μέγας, τιμάται πολύ, καθώς τα Μοναστικά του, «όροι κατά πλάτος και όροι κατ’ επιτομήν», συχνά διαβάζονται από τους μοναχούς, κυρίως στην τράπεζα.
Όσον αφορά τις μεταφράσεις των έργων των Τριών Ιεραρχών, σημειώνεται ότι σύντομα μετά από την πρώιμη αρχή της ρουμανικής φιλολογίας, η οποία επικυρώνεται από το 1521 και βασίζεται στα ορθόδοξα λειτουργικά βιβλία και στη Βίβλο σε μετάφραση, η μετάφραση των Πατέρων της Εκκλησίας υπήρξε κοινή δραστηριότητα, κυρίως από τον 18ο και 19ο αιώνα.
Οι Τρεις μεγάλοι Θεολόγοι της Ορθοδοξίας κατείχαν την πρώτη θέση και βεβαίως, ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος είναι ο περισσότερον μεταφρασμένος συγγραφέας.
Σε βιβλική εξήγηση: Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος θεωρείται ότι έχει τη μεγαλύτερη αναφορά. Το ίδιο στην «Ομιλητική»: Η βιβλιογραφία γι’ αυτά που έγραψε είναι τεράστια στη Ρουμανία.
Εκπονούνται πάνω σ’ αυτά τα κείμενα πολλές διδακτορικές διατριβές, άρθρα σε περιοδικά και βιβλία. Για παράδειγμα, όλες οι μεγάλες εκδόσεις, όλα τα μεγάλα θέματα της Θεολογίας (π.χ. η Δογματική, γραμμένη από τον Dimitrou Stanilolae, έχει μεταφραστεί στη Νέα Ελληνική. Επίσης και σ’ αυτήν γίνονται συνεχώς αναφορές στους Τρεις «Στύλους της Ορθοδοξίας».
Τελευταίως η Ιερά Σύνοδος της Ορθοδόξου Ρουμανικής Εκκλησίας είχε καθιερώσει δυο μεγάλα γεγονότα:
1. Το έτος 2009 ήταν αφιερωμένο στο Μέγα Βασίλειο και τους άλλους Καππαδόκες (τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο και τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης) και έλαβαν χώρα πολλές συναντήσεις, συνέδρια, ακόμη έγιναν μεταφράσεις των έργων τους.
Επίσης, γιόρτασαν ένα άλλο ιωβηλαίο. Τα 1.600 χρόνια από τον θάνατο του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
2. Το 2009 επίσης, οι μεταφράσεις των Πατέρων της Εκκλησίας στα Ρουμανικά, ξανάρχισαν υπό την αιγίδα του Πατριάρχου Ρουμανίας. Βεβαίως, το έτος 2009, ως έτος αφιερωματικό, ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας είχε προτεραιότητα, όπως γράφει ο Καθηγητής Octavian Gordon, ο οποίος ασχολείται με την ερμηνεία των Ασκητικών του Μεγάλου Βασιλείου και τους Λόγους του Γρηγορίου του Θεολόγου, του Ναζιανζηνού. Ο ίδιος Καθηγητής σημειώνει ότι στην Ρουμανία ασχολούνται με τους Τρεις Ιεράρχες και από φιλολογικής, φιλοσοφικής ή ιστορικής απόψεως. Οι θεολόγοι της Ρουμανίας, από την άλλη πλευρά, εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στο πώς οι Τρεις Ιεράρχες αναφέρονταν στην παρουσία του Θεού.
Στη Βουλγαρία, επίσης, τιμούν τους Τρεις Ιεράρχες, αλλά προστάτες των Γραμμάτων εκεί είναι οι Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος. Στη Σερβία τιμώνται και μελετώνται οι Τρεις Ιεράρχες και υπάρχουν σπουδαίες μελέτες γι’ αυτούς από διαπρεπείς λογίους, με κορυφαίο μελετητή τον Πατέρα Ιουστίνο Πόποβιτς.
Οι ειδήσεις από τη Ρωσία, από την Ελληνίστρια Elena Ermolaeva, είναι οι εξής:
Υπήρχε ένα χρονικό κενό στην επιστημονική έρευνα, όσον αφορά τους Τρεις Αγίους Ιεράρχες περίπου από το 1930 έως το 1980 κατά την περίοδο που επικρατούσαν οι Σοβιετικοί, από το 1930 δηλαδή έως το 1980, εποχή που χαρακτηρίσθηκε ως εποχή του επίσημου αθεϊσμού. Τότε, η ορθόδοξη φιλολογία δεν μπορούσε να δράσει ελεύθερα. Ο πρώτος που είχε το θάρρος να σπάσει τη σιωπή του ήταν ο V. Kolesov. Το 1971 δημοσιεύθηκε το άρθρο του, με τίτλο «Changing of the Nasal Vowels according to the Russian Manuscripts of XI century», p. 97 -115), δηλαδή «αλλαγή στα ρινικά φωνήεντα σύμφωνα με τα ρωσικά χειρόγραφα του ΧΙ αιώνα». Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στην Πολωνική εφημερίδα «Studia Rossica Pasmaniensia II». Ο Kolesov χρησιμοποίησε τότε ένα από τα παλαιότερα χειρόγραφα του Μεγάλου Βασιλείου που φυλασσόταν στην Εθνική Ρωσική Βιβλιοθήκη, στην Αγία Πετρούπολη. Στη συνέχεια, ο D. Buramin χρησιμοποίησε τα ίδια χειρόγραφα του 1977, που χρησιμοποίησε και ο Kolesov και αφιέρωσε τις μελέτες του στο Μάξιμο τον Γραικό.
Η Ρωσική βιβλιογραφία είναι ενδεικτική της θέσης που έχουν οι Τρεις Ιεράρχες στη χώρα αυτή.
Η ερευνήτρια L. Petrova, έχει εκπονήσει διδακτορική διατριβή με θέμα «Γλωσσολογικές και κειμενικές σπουδές των χειρογράφων του ΧΙ αιώνα», η οποία περιέχει οκτώ ομιλίες του Μεγάλου Βασιλείου, έκδοση Πανεπιστημίου του Λένινγκραντ, 1985.
Όσον αφορά γενικότερα τις σλαβικές χώρες έχουμε μελέτη του λογίου E. Kozeva από την Βουλγαρία, στην οποία αναφέρει μεθόδους για την γλωσσολογική κειμενολογική, παλαιογραφική, λαογραφική έρευνα, όσον αφορά το έργο των Τριών Ιεραρχών.
Άλλοι λόγιοι, όπως η G. Bara Barankova, δημοσίευσε στο περιοδικό «Palaeobulgarica» (1990) περικοπή των έργων του Αγίου Γρηγορίου στο Svyatoslav TZBORNIK 1073.
Η λογία επίσης L. Petrova, δημοσίευσε εργασία στη Μόσχα το 1991 με τίτλο «το θέμα της αρχαίας σλαβονικής μετάφρασης των ομιλιών του Μεγάλου Βασιλείου», στη σειρά των Σοβιετοσλαβονικών Σπουδών IV.
Το 1991 ο S. Dyogter έκανε προσθήκη στις μελέτες της Petrova, ασχολούμενος με την περικοπή του Μεγάλου Βασιλείου «Ομιλία στο Άγιον Πάσχα» (αριθμ. 45) υπό Ιωάννου Δαμασκηνού. Υπάρχει μία ενδιαφέρουσα σύγκριση των διαφορετικών τρόπων μεταβίβασης των ελληνικών φιλοσοφικών όρων υπό διαφορετικών παραδόσεων, όσον αφορά την ουσία, φύση, υπόσταση, το είναι, κλπ.
Η G. Bavankova, ασχολήθηκε στο Πανεπιστήμιον της Αγίας Πετρούπολης το 1996 με την «Eξαήμερο» του Μεγάλου Βασιλείου.
Ο E. Ganstrem έγραψε μελέτη με θέμα «Κατάλογος ομιλιών Ιωάννου του Χρυσοστόμου στη Νοτιοσλαβονική και Ρωσική Μεσαιωνική Φιλολογία», που εξεδόθη στην Αγία Πετρούπολη το 1998.
Ο M. Dolgushina ασχολήθηκε με τη Σλαβονική μετάφραση των ΧΙΙΙ (οκτώ ομιλιών του Αγίου Γρηγορίου), που δημοσιεύτηκε στο Nobosibirisk το 2004.
Τέλος, μία μονογραφία των Alessandro – Maria Bruni αναφέρεται στον Άγιο Γρηγόριο το Θεολόγο, με θέμα: «Οι αρχαίοι Σλαβονικοί Κώδικες των ομιλιών του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού και τα βυζαντινά τους πρωτότυπα». Δημοσιεύτηκε στην Αγία Πετρούπολη το 2004. Αυτή η μονογραφία είναι αφιερωμένη στις διαφορετικές σλαβονικές μεταφράσεις των ομιλιών του Γρηγορίου Ναζιανζηνού.
Εκτός των άλλων, ο συγγραφέας συγκρίνει αυτές με τις ανατολικές μεταφράσεις, όπως εκείνες στα Αραβικά, Συριακά, Αιθιοπικά, Αρμενικά και Γεωργιανά. Η μελέτη αυτή θα μπορούσε να δημοσιευθεί και σε μελλοντική έκδοση του «Corpus Nazianzenum» στη σειρά του «Corpus Christianorum», Leuven, Βέλγιο.
Μας εστάλησαν από τη Ρωσία σχόλια από Καθηγητή, ο οποίος εξεπόνησε τη διδακτορική του διατριβή για τους Τρεις Ιεράρχες σε κυριλλική γραφή.
Γενικώς, οι πληροφορίες από τους Ρώσους λογίους είναι ότι στα Γυμνάσια της Ρωσίας, όπου διδάσκονται τα Αρχαία Ελληνικά, και οι μαθητές βεβαίως είναι Ορθόδοξοι, η μελέτη των Τριών Ιεραρχών από το πρωτότυπο ανήκει στους πρωταρχικούς στόχους της εκπαίδευσης.
Στο Πανεπιστήμιον της Αγίας Πετρούπολης, υπάρχουν τα Τμήματα Βίβλου και Φιλολογίας, όπου οι φοιτητές μελετούν τη Βίβλο και την Καινή Διαθήκη και τα έργα των Τριών Ιεραρχών στο πρωτότυπο. Κατά τον Alexander που εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή, σχετικά με τον Άγιο Γρηγόριο, οι Τρεις Ιεράρχες μελετώνται στο Τμήμα Ρωσικής Γλώσσας. Στα Παλαιοσλάβικα, π.χ. μελετούν την «Εξαήμερο του Μεγάλου Βασιλείου» ή το «Λόγο εις το Άγιον Πάσχα» του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου.
Υπάρχουν διδακτορικές διατριβές και άρθρα που αναφέρονται στη σύγκριση των πρωτοτύπων κειμένων των Τριών Ιεραρχών και της μετάφρασής τους στα ρωσικά. Υπάρχουν, επίσης, κειμενολογικές μελέτες αφιερωμένες στη σύγκριση των διαφορετικών χειρογράφων και διαλέξεις πάνω σε διάφορα θέματα. Βεβαίως, στις Ακαδημίες και στα διάφορα Πανεπιστημιακά Τμήματα Θεολογίας και Φιλολογίας στη Ρωσία σπουδάζουν τους Τρεις Ιεράρχες από το πρωτότυπο και από τις μεταφράσεις των έργων τους.
Η όλη παρουσία των Τριών Ιεραρχών από τον 4ον χρυσούν αιώνα της Εκκλησίας μέχρι σήμερα, η έρευνα της ζωής και του έργου τους, η παρουσία τους στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και σ’ ολόκληρο τον κόσμο, είναι ένα θαύμα, που θα συγκλονίζει και θα προβληματίζει όλες τις γενιές των ανθρώπων.
Το έργο τους πολυσήμαντο και πολυδύναμο, προερχόμενο από το χώρο της ορθόδοξης πνευματικότητας θα οδηγεί σε αδιάβλητη υπαρξιακή γνησιότητα.
Και οι Τρεις, ελεύθεροι από την αγάπη για δύναμη, οπλισμένοι με τη δύναμη της αγάπης, είναι οι συνεχώς και αδιαλείπτως ζώντες εις το αιώνιο και διαρκές παρόν, που πραγματοποιείται στα πλαίσια της εκκλησιαστικής ζωής.
Χάρη σ’ αυτούς, η ελληνική ιδιοφυΐα χαριτώνεται από το κάλλος της θεότητας.
Οι Τρεις Άγιοι, οι κατά τον Ισίδωρον τον Πηλουσιώτην «πανταχού τω φωτί της εαυτών πολιτείας τα της γης δαδουχήσαντες τέρματα», ας στείλουν στα βάθη της ψυχής μας τις σωστικές τους ανταύγειες, ώστε μαζί τους να βιώνουμε και να αναφωνούμε το του Ναζιανζηνού: «Φως και φως και φως, αλλ’ εν φως, εις Θεός».
 

[1] Βλ. The Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University, τ. 1, σ. 285.

[2] Βλ. ο.π.,

[3] Βλ. Διον. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία, 324 -1071, σ. 411-414, Αθήνα, 1972.

[4] Βλ. Καρλ Κρουμπάχερ, Ιστορία Βυζαντινής Λογοτεχνίας, Αθήναι 1900, τ. 3ος, σ. 697.

[5] Σπυρίδων Λάμπρος, Κάρολος Κρουμβάχερ, «Νέος Ελληνομνήμων», (1909), σ. 350

[6] Βλ. σειρά Πρακτικών Πατρολογικού Συνεδρίου Οξφόρδης, Studia Patristica.

[7] Βλ. Πρακτικά συνεδρίου Studia Patristica, Akademie – Verlag – Berlin, 1985, σ. 433 και 349.

[8] ο.π., σ. 413.

[9] ο.π., σ. 441.

[10] Πρακτικά Συνεδρίου Studia Patristica, τ. XVIII, σ. 517.

[11] ο.π., σ. 539.

[12] Πρακτικά συνεδρίου «Studia Patristica», τ. ΧΧΙΙ 1989, σ. 3, έκδοση Peeters Press, Leuven,σελ. 539

[13] ο.π., σ. 69.

[14] ο.π., σ. 129.

[15] ο.π.,  Γ. ΧΧVΙΙ σ. 113.

[16] ο.π. , σ. 118.

[17] Βλ. Ηλία Δ. Μουτσούλα, Ο Μέγας Βασίλειος ως Παιδαγωγός, εν Αθήναις 1979, σελ. 10.

[18] Βλ. ο.π., σ. 10, όπου υποσημειώσεις 36, 37, 38.

[20] Βλ. σχετικά, Ελληνικοί Πάπυροι, Εισαγωγή στη μελέτη και τη χρήση των παπυρικών κειμένων,    Αθήνα 2007, σελ. 36, έκδοση

[22] Βλ. Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, Αθήνα 2004, σ. 94 (ε΄ ανατύπωση)

[23] Βλ. Elpidio Mioni, ο.π., σ. 97.

[24] UCL (University Center of Leuven)  

[25] Βλ. F. Adrados, Ιστορία της ελληνικής γλώσσας από τις απαρχές της ως τις μέρες μας» (μετάφραση A.V. Lecumberri, επιμ. Γ. Αναστασίου – Χ. Χαραλαμπάκη), Αθήνα 2003, σ. 337 κ.ε.