ΧΙΟΣ :
Το έθιμο του Αγά, παρωδία του τούρκου δικαστή, που έχει τις αρχές του περίπου στα 1830, αναβιώνει στα χωριάτης Χίου. Ο Αγάς δικάζει με γέλιο και σατυρικά στοιχεία «αθώους και ένοχους», κάθε Καθαρή Δευτέρα, κύρια στα Μαστιχοχώρια: Μεστά, Ολύμποι, Ελάτα και Λιθί, αλλά και στο καστροχωριό –επίσης- Πιτυός.
Στα Μεστά, το πρωί της Καθαρής Δευτέρας, ντυμένοι με τις τοπικές γιορτινές παραδοσιακές φορεσιές, συγκεντρώνονται στο παλιό δημοτικό σχολείο. Εκεί θα ετοιμαστεί ο Αγάς, με τη συνοδεία του. Πεζή, Αγάς και εισαγγελέας κάνουν θριαμβευτική είσοδο στο χωριό. Ομοβροντίες από κανονάκια με κομφετί και συνοδεία της τσαμπούνας, κάνουν γνωστό στο χωριό ότι καταφθάνει ο Αγάς! Αφού περνά από την Σιδερένια Πύλη, μέσα από τα γραφικά δρομάκια του χωριού, φτάνει στο «Λιβάδι» την κεντρική πλατεία των μεσαιωνικών χωριών, όπου έχει στηθεί η έδρα του Δικαστηρίου.
Πριν ξεκινήσουν οι δίκες ο Αγάς, σέρνει το χαρακτηριστικό για τη Χίο, χορό της Αποκριάς: το δετό. Μάλιστα οι στίχοι του τραγουδιού μας πληροφορούν ότι ο χριστιανός «Αγάς» δίκαζε και τους τούρκους. «Στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς μες στην Τουρκοκρατία, αυτή τη μέρα ο Αγάς είχε την εξουσία. Στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς Τούτη την Άγια Μέρα Και οι Τούρκοι δικαζόντανε Την Καθαρή Δευτέρα».
Ακολουθούν οι δίκες. Οι ζαπτιέδες αναλαμβάνουν πλέον δράση, μεταφέροντας όποιον υποδείξει ο Αγάς μπροστά του. Για τον Αγά όλοι είναι ένοχοι. Παρά τις… μεταλλικές που πρέπει να καταβάλλει ο ένοχος «θες, δεν θες, ά θες και όσα θες» (χρήματα τα οποία πλέον πηγαίνουν προς ενίσχυση του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού) η ποινή είναι «ακάβαλος». Ο καταδικασμένος σηκώνεται ψηλά από τους ζαπτιέδες και ο εισαγγελέας με ένα ρόπαλο… εφαρμόζει την ποινή που αποφάσισε ο Αγάς, κάτω από τα πειράγματα του ακροατηρίου, που ξέρει καλά ότι σε λίγο μπορεί να είναι η σειρά του.
Μέλη του Συλλόγου, ντυμένα με τις τοπικές φορεσιές, κερνούν σούμα, τη χιώτικη εκδοχή του τσίπουρου με βάση τα σύκα, στραγάλια, καρύδια και αμύγδαλα τους επισκέπτες που κατακλύζουν το χωριό, οι οποίοι σημαδεύονται για το πέρασμά τους από το χωριό με το σημείο του σταυρού στο μέτωπο. Στο έθιμο έχουν προστεθεί και διονυσιακά στοιχεία, αφού πέρα από τα μασκαρέματα και τα σατυρικά τραγούδια ο αγάς στο τέλος της ημέρας, συνοδεία όλου του χωριού, οδηγείται στην πυρά.
